Bir necha soat, uzog'i bilan ertasiga yana o'sha manzildan maktub keladi. Endi uch-to'rtta so'z emas, uzundan uzoq yozma nutq. Avvali jo'shqin tabriklar, o'rtasi o'zini tanishtirish (davlat xodimi, o'qimishli, muomalali inson ekanligiga amin bo'lasiz), so'ngida esa tushuntirish - bir necha yil oldin mazkur bank mijozlaridan biri aviahalokatda oilasi bilan birga halok bo'lgan, uning hisobidagi pulni hech kim talab qilmagan, shundan so'ng bank uni dunyo bo'ylab lotoreya o'yini orqali tarqatishga qaror qilgan. Pulning ma'lum foizi hamkorga (sizga xat yozgan insonga) qoladi. Sizni yana bir bor tabriklab, bu ishda muvaffaqiyat qozonmaguncha, hech kimga hech narsa aytmasligingizni tayinlashadi. Endi sizdan oldingisidan ko'proq ma'lumot talab etiladi: ish-o'qish joyingiz, diningiz, millatingiz, manzilingiz, bankdagi hisob raqamingiz (millionlarni o'tkazish uchun). Sizga ularning muomala madaniyati yuqadi, minnatdorchilik bildirib, aytganlarini yozib yuborasiz. Bankda hisobingiz bo'lmasa, ochdirasiz. Axir millionlarga osonlikcha erishish uchun bu ish bo'ptimi?

Bu orada ular bilan madaniyatli suhbatingiz davom etadi, har kuni xat almashasiz. Erkak kishi bo'lsangiz "uka", ayol kisihlarga "singlim" deb murojaat qilib, o'zlari haqida siz so'ramagan shaxsiy ma'lumotlarni ham berishga harakat qiladilar. "Chet el baribir chet el-da - deb o'ylaysiz siz - mana odob-axloq, mana muomala!" Hamkoringizdan tashqari yana 2-3 ta joydan shu mavzuda xat olasiz. Biri asosiy bank ofisi, biri advokatura. Ularning ham yozganlari rasmiy uslubda, xatlarida shtamp, muhr bor. Bir necha hujjatlar yuboradilar, ularda ham hammasi joyida: imzo, muhr. Hujjatlarning biriga "sertifikat" deb izoh beradilar, hali bunaqa sertifikatdan 3 ta bor, ularni esa sotib olish kerak... Mana, hammasi endi boshlandi! Yo'q, yo'q, aslida boshlanadigan narsa ancha oldin - siz o'sha birinchi xatni ochganingizdayaoq boshlanib bo'lgan edi. Xullas, siz sertifikatlarni sotib olishingiz kerak. Endi ko'rsatilayotgan raqamlar oldingisidan - sizning lotoreyadagi yutug'ingizdan kamroq - bir necha ming dollar. Aytaylik, yutug'ingiz 15 million dollar bo'lsa, to'lovingiz 3 ming dollar. Ular buni albatta pisanda qilishadi. "Shuni bizga yuborsangiz bo'ldi, 24 soat ichida bank hisobingiz to'ldiriladi". Xafsalangiz pir bo'ladi. "Hali pul ham beramanmi?" Tezda "javob" tugmasi tomon yo'nalasiz. Balki hamyoningizda ular so'ragan puldan ko'pi ham bordir, lekin hozirgi javobingiz bitta: "Menda buncha pul yo'q".

Javob keldi. "Bu sizning oltinga teng imkoniyatingiz, qo'ldan boy bermaslikni maslahat bergan bo'lardim. Axir bu yutuq sizniki, faqat sizniki-ku! Men sizning hamkoringizman. Muammoingizni men bilan bo'lishing, ayting, qanchasini to'lay olasiz? Sizga yordamlashaman. Unutmang, sertifikatlarni sotib olmasdan turib, millionlaringizga egalik qilolmaysiz". Uning shirin muomalasi ham yoqmay qoladi, lekin odob saqlaysiz. Pulni to'lolmayman, bu ishlarni tugatishga roziman, mazmunida javob yozasiz. Hamkor do'stingiz sizga muvaffaqaiyat sog'inadi, pochtangizni xatlarga to'ldirib tashlaydi. "Loaqal yarmini to'lang, men siz uchun hammasini to'lab turgan bo'lardim, lekin hozir iqtisodiy qiyin ahvoldaman. Onam kasal, operatsiya stolida yotibdi, qancha umr ko'rishi mening g'amxo'rlik qilishimga bog'liq, ammo men bor pulimni ishlatsam ham yetmayapti". U yog'i eng ta'sirchan hind filmlarida ham topilmaydigan gaplar. Maktub ham har doimgidek "sening akang Falonchi" bilan emas, "Men yalingan holda oyoqlaring ostidaman" deb yakunlanadi. Unga achinasiz. Keyingi maktubingizda ko'nglini ko'tarib, agar ilojingiz bo'lganida hamma pulni yuborishingiz, ikkalangizga ham muvaffaqiyat istashingiz, lekin ular so'rayotgani juda ko'pligini yozasiz. Do'stingiz hanuz siz bilan birga. Qarz olishingizni maslahat beradi, axir yutuq miqdori ko'p, keyin o'n baravar qilib ham qaytara olasiz. "Qo'lingdan kelganicha top, imkoning borini jo'nataver, biz uddalaymiz." deb yozadi maktublarining birida. Bu siz uchun yangilik. "Xohlagan miqdorimni?" Bir necha marotaba so'rab aniqlashtirib olasiz. "Ha, xohlaganingizcha, kuchingiz yetsa yarmini, bo'lmasa choragini jo'nating. Madomiki, qurbingiz yetmas ekan, boshqa so'ramaymiz, tezda hisobingizga lotoreya pulini o'tkazib beramiz" - do'stingizning javobi. Siz ikkilanasiz. Bu qanaqasi bo'ldi, hammasini to'lasam ham, kamini to'lasam ham farqi yo'qmi? Bu yerda bir gap bor. Do'stingizning jahli chiqadi, nafsoniyatiga tegdingiz, axir nega undan shubhalanasiz? Bu halol ish. Siz qo'lingizdagi pulni jo'nating, bo'ldi, bu yog'idan tashvish tortmang. Uzr so'raysiz.

Pulni ‘Western Union" orqali yetkazadigan bo'ldingiz. Lekin hamkor do'stingizga emas, to'g'ridan to'g'ri bankka. Pul qabul qilishda kerak bo'ladigan ma'lumotni ham bankdagi xodimning pochtasiga xat yozib bildirasiz. Javob keldi. "Pulingizni oldik, ish yuzasidan hamkorligingizni qadrlaymiz. Tez orada muvaffaqiyatimizni nishonlaymiz. Ammo bu miqdor bilan sertifikatlarni sotib olib bo'lmaydi. Tez orada to'ldirib qo'yishingizni kutamiz". Siz pinagingizni buzmaysiz, "Hozir do'stimga yozaman, u biladi bor-yo'q pulimni, qarz-havola qilib jo'natganimni, o'zi so'z bergan qancha jo'natsangiz yetadi deb. Bu ham ozmuncha bo'ptimi?" deb o'ylaysiz. Buni do'stingizga bildirganingizda esa u yana chiroyli qilib "Bank shunday degan bo'lsa, hech narsa qilolmayman. Harakat qil, yana ozgina jo'nat. Omadga erishishimizga yaqin qoldi, hammasini barbod qilma" deydi. Endi jahlingiz chiqadi. "Yana jo'natamanmi? Qayerdan topaman pulni?" Ular esa sizni ruhlantirish bilan band, tez orada millioner bo'lish, bunga atigi bir bahya qolganidan so'zlashadi. Boshingiz qotgan, o'sha va'da qilingan millionlar ham ko'zingizga yomon ko'rinib ketadi. Voz kechay, desangiz, yaqinlaringizga aytib qo'ygansiz, uyalasiz ular oldida. Voz kechmay desangiz, yana qayerdan pul topasiz? Topasiz! Pul topishning turli yo'llari bor, ular sizga o'tkichi tuyiladi, millionlar kutyapti axir. Jo'natasiz. Javob: "Yetmaydi, yana". Jo'natasiz. "Yana". Siz bo'lg'usi millonerga emas, sog'in sigirga aylanib qolgandeksiz. Hammasi bo'lmasa ham mayli, degandiku, bu nimasi endi? Charchadingiz. Yana kompyuter qarshisida ularga murojaat qilasiz. (muloyim so'zlardan ham charchagansiz) "Bo'ldi, boshqa bir tiyin ham berolmayman. Men u millionlardan voz kechdim. Kerak emas. Lotoreya yutug'im talab qilinmagan hisoblana qolsin. O'zimni pullarimni jo'nating". Javob: "Qanaqa pul? Biz ularni administrativ ishlar, bank hizmati, soliqlar uchun sarflaganmiz. Siz uchun optimal variant qolgan pulni jo'natish va yutug'ingizga egalik qilish, boshqacha maslahat ham, yordam ham berolmaymiz". Nima qildingiz endi? Ko'zingizga millionlar emas, o'zingiz topgan minglar ko'rina boshlaydi. Ular millionlardan o'n chandon azizroq ko'rinadi. Endi o'rin almashindingiz: do'stingiz emas, siz do'stingizni pochtasini xatlarga to'ldirib tashlaysiz. Javob yuqoridagidek, faqat har gal har xil shaklda yoziladi xolos. Shunda siz aldanganingizni sezasiz, to'g'rirog'i tan olasiz. Ular maslahat berganidek oldinga intilishga pulingiz, orqaga esa yo'lingiz yo'q...

Sizni ular egallab bo'lishdi, psixologik hujumlari qurboniga aylandingiz. Dunyoga "Aldandim" deb jar solsangiz "Battar bo'l" deb aks-sado keladi go'yo. Axir hech kim sizning pulingizni yulqib olgani yo'q, o'z qo'lingiz, o'z roziligingiz bilan topshirgansiz. Pul topishning yo'llari qolmagan bo'lsa, shu yerda to'xtaysiz, manzilga yetib keldik. Oxirigacha borgan taqdiringizda ham, ular xuddi sizga o'xshab pulni silliqqina "Western Union"dan jo'natishmaydi, xatlaridan birida chek berishadi. Orzularingiz ushalganidan sarmast holda bankka borasiz, lekin bank tomonidan u amalda emasligi, yana yetmaganidek shaxsiy bank hisobingiz bo'm-bo'sh ekanligi haqida ma'lumot olasiz.

Indallosini aytadigan bo'lsak, lotoreya deb tanishtirilayotgan millonlar aslida yo'q! Xohlang ishning yarmigacha boring, xohlang ohirigacha, pulni olomaysiz. Mavjud bo'lmagan pulni qayerdan olasiz?!

* * *

"G'oliblik" "tabrik"lari asosan Afrika va Buyuk Britaniya mamlakatlaridan keladi. Afrikaning Nigeriya va Burkina Faso shaharlari ayniqsa mashhur. 2003 yil ma'lumotlariga ko'ra, 300 ming "professional" firibgarlar 5 milliard e-mail bilan ishlagan. Yangi ma'lumotlar shuni ko'rsatadiki, bir yil ichida har 44 ta internet foydalanuvchidan 1 tasi firibgarlik qurboni bo'lib, pulini yo'qotadi. Bir yillik yo'qotilgan (firibgarlar uchun topilgan) pullar hajmi 100 yevrodan 7000 yevrogacha miqdorni tashkil etadi. Ular har bitta yozgan xatidan bo'lmaganda 1000 dollar ko'zlaydi, bunga erishish uchun ishonchga kirish, psixologik tahdid yo'llaridan foydalanadi. Ular qalbaki tashkilot, bank va boshqa muassasalar nomidan ish ko'radi, sizga hamkor bo'lib ko'rinayotgan odamlar hech qanday bank xodimi emas, turgan-bitgani firibgarlar xolos. Sizni ishontirish uchun soxta muhr va sertifikatlar tayyorlashgan, aslida ular biror tayinli joyda ishlamaydi, "daromad"i shu yuboriladigan pullardan, sizga nomi ko'rsatiladigan davlat ishxonalaridan emas, oddiygina internet kafelaridan yozishadi. Insonlar ishonchiga kirish, o'zini yaqin do'stdek ko'rsatish uchun telefonda ham suhbatlashadilar, sizga telefon raqamlarini beradilar. Ular tez-tez o'zgartirib turiluvchi sim kartalardir.

2008 yilda bir qiz vafot etgan buvasidan pul meros qolganligi to'g'risida e-mail xabar oladi. Buvasi va u bilan yashaydigan oila bilan anchadan beri aloqada bo'lmagani uchun ishonadi va yolg'on merosga ega bo'lish uchun 400 ming dollar pulini yo'qotadi.

23 yoshli talaba qizning taqdiri bundanda ayanchli. U ham lotoreyada g'olib bo'lganiga ishonadi va yarim million funt sterlinga ega bo'lish uchun ming funt sterling jo'natadi. Lekin u na va'da qilingan pulni, na o'zi jo'natgan pulni oladi, aldanganini bilgach, o'zini osib o'ldiradi.

Taajjublanarli, ammo haqiqat. Insonlar shu oddiy narsa deb qurbon bo'ladilar, moddiy va ma'naviy jazo olishdan tashqari har narsadan aziz hayotlaridan ham ajraladilar. Biz firibgar deb atayotganimiz ko'p joylarda "qotil" sifatida ham yuritiladi. Ha, ular odamlarni pulini shilib, hamyonini bo'shatishgach, qarzga botirishgach, hamma ish bitganini aytishadi va pulni osonlik bilan olish uchun uchrashuvga taklif qilishadi. Pul olaman deb ketgan odam "bir to'da bezorilar"ga duch keladi, jarohat oladi, qiynab o'ldiriladi. Ishonmasligingiz mumkin, lekin buni o'sha birgina javob, ular bilan ish yuritishga roziligingiz haqida, goh e'tiborsiz, goh millioner bo'lish umidida yozilgan xat boshlab beradi. Agar oz miqdorda pul jo'natib, qolganini topolmasangiz, o'sha ozmi-ko'pmi pulingizdan ayrilgan bo'lsangiz, bilingki, siz bu borada eng yaxshi qurbonlikka uchradingiz. Vaqtida umidingizni uzdingiz, yo'lning oxirigacha bormadingiz, bu eng yaxshi yakun, balki. Ammo pul talab qilganlaridan so'ng uzilgan umid yanada foydaliroq, kelgan spamni o'chirib tashlash eng foydalisidir.

Firibgarlar insonlarga nafaqat moddiy, balki tiklab bo'lmas ma'naviy zarar ham yetkazadi. Birinchi o'rinda, insonlarga bo'lgan ishonchni yo'qotib qo'yadi, hamma narsadan shubhalanadigan va biznes ishlarida pessimistga aylanadi. Ikkinchidan, aldanish alami harob qiladi. Afsus chekadi, o'zini o'zi ayblaydi. O'z joniga qasd qilishning birinchi sababi shu. Uchinchidan, odamlar oldida uyatga qoladi. Chunki u bu borada oilasiga, do'stlariga aytgan bo'lishi, ularning maslahatlariga amal qilmagan bo'lishi mumkin. Yaqinda 10 barobar qilib qaytarish va'dasida qarz olganlar boshi berk ko'chaga kirib qoladi. Bu o'z joniga qasd qilishning ikkinchi sababi. Bundan tashqari, millionlarni qo'laga kiritish ishtiyoqida yonayotgan insonning fikru hayoli shu bo'lib qoladi, o'z puli va olgan qarzlari yetmagach, pul topishning qing'iq yo'llari, o'g'rilikni ham ishga sola boshlaydi.

Internet firibgarlari rivojlangan mamlakatlarda dolzarb muammo darajasiga chiqib qolgan. Shu sabab u yerlarda mazkur holat bo'yicha politsiyachilar kurashi, tergov va sud ishlari olib boriladi. Bir necha marotaba qo'lga tushganiga qaramay bu qora biznes hamon rivojlnamoqda. Firibgarlarning asosiy qismi Afrika mamlakatlari va Buyuk Britaniyadan turib ish qilgani bilan, internet - chegarasiz keng dunyo. Ular turli mamlakatlardagi internet foydalanuvchilarini aldash bilan bandlar. O'zbekistondagi e-mail egalari ham bundan mustasno emas.

Yuqorida aytilganidek, firibgarlarning asosiy bahonasi bank mijozi va oila a'zolari halokatda vafot etib, uning pullarini hech kim talab qilmagani bo'lsa, undan tashqari, xalqaro lotoreyada e-mail manzilingiz g'olib bo'lgani, donorlik yordami uchun xayriya puli yeg'ilayotgani haqida yoki kambag'al, o'qishga pul to'lolmayotgan talaba rolini o'ynab yozishadi. E'tibor bersangiz, qurbonlar haqida so'z yuritib, "insonlar" deb ketdik. Men "sodda insonlar ishonchiga kiradi, ularni laqqillatadi", demoqchi edim, olgan ma'lumotlarim esa qurbonlar orasida iqtisodchi (!), yozuvchi va jurnalistlar, mansab egalari ham borligini ko'rsatadi. Agar siz bunday xolga duch kelmagan bo'lsangiz, pochtangizga hech ham bunday xatlar kelmagan bo'lsa, ishonmasligingiz yoki pulidan ayrilgan insonlarni ayblashingiz mumkin. To'g'ri, ular aybdor, lekin jarayon siz ikki betlik maqolani o'qib, tasavvur qilganingiz kabi kechmagan. Biz hammamiz ojiz bandalarmiz. Oldinda nima bo'lishini, ishimiz yaxshilik yo yomonlikka yuz burishini bilmaymiz. Shayton hiylasiga dosh berolmaydigan paytlarimiz ko'p. Shu kabi "tajribali" firibgarlar tuzog'iga ham bilib-bilmay tushib qolamiz. Shunga qaramay, aql kuch ekanligini unutmang, o'ylab ko'ring. Xo'p, siz lotoreyada yutibsiz, nega uni olish uchun pul to'lashingiz kerak? Xo'p, to'lashingiz kerak ekan, nega talab qilingan pulni rasman, bank hisobingiz orqali, huddi ularga o'xshab chek berib emas, "Western Union"dan jo'natasiz? Internet orqali ta'lim beradigan masofaviy o'qishlarga ham pul to'lanadi, ammo unda natijaga erisholmagan o'quvchining puli to'lig'icha qaytarib beriladi. Nega oddiygina lotoreya o'yinida bunday emas? Nega millionlardan voz kechganingizdan so'ng o'z pulingiz qaytarilmadi? Himoya yo'li - bilim. Bular haqida bilish va boshqalarni ogoh etish. Qo'ying, o'sha bor deb da'vo qilayotgan millionlari o'zlariga buyursin, siz o'sha minglaringiz, halol bo'lgan tiyinlaringizni-da firibgarlar tuzog'idan asrang. Inglizlarda maqol bor - "A penny saved is a penny earned". "Saqlangan pul topilgan puldir" yoki "Pul topguncha pul yo'qotma".

* * *

Elektron pochtangizni tekshirasiz. Sizga xat kelibdi. Yo'q, spam ekan. O'chirishga chog'lanasizu, beixtiyor o'sha spamga qo'yilgan sarlavhalar e'tiboringizni tortadi. Ingliz tilida "Tabriklayman, siz yutdingiz!", "Pul yutug'ingizni oling!", "Mana sizga millionlar!", "Siz lotoreya g'olibisiz!", "Bu juda muhim!" so'zlari katta harflar bilan yozilgan. Bu xatlarni shunchaki o'chirib yuboring, ochib o'qishga ketadigan vaqtingizni ham arzitmang. Ishonmang. Qaytaraman, ishonmang!